ميرزه نصراله باهار شيرواني 19 ـ نجو عصر آذربايجان ادبياتينينگوركملي نمايندهسي و قدرتليليريك شاعري دير. ياشاديغي دووردهاؤلكهميزين ان مشهور شاعري اولوب ادبي شهرتي اؤز وطنيآذربايجاندان چوخ ـ چوخ اوزاقلارا ياييلماسينا باخماياراق معينسببلر اوزوندن، باهار سونرالار اونودولموش. يالنيز بعضي تذكرهلردهاوندان آد آپاريلميش و اثرلريندن جزئي نمونهلر وئريلميشدير.شوبههسيزكي شيروانلي باهارين هم ادبي هم ده علمي ارثينين بير يئرهتوپلانيلماماسي، اؤزواختيندا نشر ائديلمهمهسي بو اونودولماغينحتي باشقالاري طرفيندن اثرلرينين منيمسه نيلمهسينين اساس سببيحساب ائديلمهليدير. شاعيرين اثرلرينين مقدراتي ايستر ـ ايستهمزميرزه شفيع واضحين تالان ائديلميش ادبي ارثينين طالعيني ياداسالير.
باهارين معاصيرلريندن باشلانميش بو گونهدك حقينده يازانلاراونون يوكسك استعداديني درين بيليگيني نئچه ديلده شعر يازماقباجاريغيني سربست دوشونجهيه ماليك اولدوغونو دؤنه ـ دؤنهسويلهميش و اثرلرينين ايتيب ـ باتماسيني تاسفله قئيد ائتميشلر.دوغروداندا باهاردان بيزيم اليميزه گهليب چاتميش شعرلر اونونطبعينين روانليغيني مختلف ديللره دريندن ييهلنديگيني تفكردايرهسينين گئنيش ليگيني دونيايا آچيق گوزله باخماغي باجاران
شيروانلي باهار
شاعيرلردن اولدوغونو آيدين گوستهرير. عيني حالدا بو نمونهلر اونون بلكهده بيرگون اوزهچيخاجاق ادبي خزينهسينين زنگين ليگينه و عظمتينه اوخوجودا اينام دوغورور. محض بوجهتدن ده شاعيرين يالنيز بير نئچه شعريني ائشيتميش شهريار باهاري سوْن دوورده آذربايجاندايئتيشميش داهي سوز اوستالاري سيراسيندا ياد ائدير و حقينده بئله بير يوكسك فيكيرسويلهيير: «مرحوم باهار حقيقتا داهيلردن اولموشدور و اوندان ائشيتديكلريمين هاميسيشاهكاردير(1)». شهريار علاوه ائديركي ايرج ميرزه باهارين شعرلرينين بير قيسميني ازبر بيليردي.باهارين حياتي و اثرلري حقينده نسبتاً گئنيش و دوغرو ـ دوزگون تصورالده ائتمك اوچونياشاديغي دووردن بو گونهدك حقينده يازيلميش معلوماتي و رأيلري نظردهن كئچيرمك، يئريگلديكجه اونلاردان مقايسهلي شكلده استفاده ائتمك ضرورتي قارشيدا دورور.
شاعير حقينده ايلك دفعه معلوماتي رضا قليخان هدايت ـ «مجمع الفصحا» تذكرهسيندهوئرميشدير. هدايتين يازديغيندان معلوم اولور كي اوْ باهارلا 1275 ه. ق. ده (ميلادي 59 ـ1858) تهرانداگؤروشموشدور. منبعلرين اكثريتينه اساسلاناراق باهارين 1251 ه. ق. (1835ميلادي) ده دوغولدوغونو نظره آلساق همين گؤروش زاماني شاعيرين 24 ـ 23 ياشيندااولماسي معلوم اولور. گورونور باهار بير شاعير كيمي چوْخ تئز، شهرت قازانميش، هله گنج ياشلاريندا ايكن تانينميشدير. رضا قليخان هدايت باهارين ياراديجيلغينا قيمت وئريركنيازميشدير: «طبع خوشي دارد» (2) (خوشاگلن وئريلميش بو قيمتين اؤزوده حياتينين اييرمينجيايللرينه يئنيجه قدم قوْيموش بير شاعير اوچون يوكسك حساب ائديلمهليدير. «مجمع الفصحا»دا باهارين شعرلريندهن نمونه اولاراق بير نئچه بيت چاپ ائديلميشدير. باهار حققينده معلوماتوئرهن يازيلي منبعلر ايچينده بيزجه هاميدان معتبري سيد عظيم شيروانينين تذكرهسي دير. سيدعظيم شيرواني باهارين ترجمه حاليني همين تذكرهده يازان وقت باهار ياراديجليغين وشهرتينين ذيروهسيندهايدي. اونون بو واخت آذربايجان و فارس ديللرينده يازديغي اثرلريخصوصيلهليريك شعرلري بو ايكي ديلين ايشلنديگي گئنيش اولكهلرده ياييلميش و رغبتلهقارشيلانميشدير: «… اشعه انوار كمالاتي كاالشمس في وسط السماء و پرتو فروغ خيالاتي كالبدراذا تجلي صفحة روزگارده آشكار اوْلموشدور»(3).
بو سؤزلري معاصير ديليميزده ايفاده ائتسك تخميناً بئله اولار:
(باهارين)… كمالاتينين نورونون شعاعلاري گؤيون اورتاليغيندا كي گونش كيمي، خيالاتينينايشيغي ايسه بدرلنميش آيين جلوهسي كيمي زمانهميزده آشكار اوْلموشدور.
تأسفله قيد ائتمهلييك كي سيد عظيم شيروانينين حقينده بحث ائتديگيميز تذكرهسينيناليازماسي پراكنده حالدادير. باهارين ترجمة حالي ايسه ياريمچيق قالميش حتي مطلبينداوامينا شاميل اولان ورق و يا ورقلر حياتينا و ارثينه دايير اوْلدوقجا قيمتلي معلومات موجوددور. بئله كي باهارين فارس و آذربايجان ديللرينده يازديغي غزللريندهن باشقا اثرلرينده معينمقداردا همين تذكرهده، متفرقه حالدا توپلانميشدير.
سيد عظيم اؤز تذكرهسينده باهارين ترجمة حاليني يازديغي وقت هم اؤزونون همده باهارينقيرخ ياشي وارايدي. ياشيد اولمالارينا باخماياراق سيد عظيم باهاري اؤزونه استاد حسابائتميش و اونون شاگيردليگي ايله فخر ائلهميشدير:
من اؤزوم كيم زمانه سرورييم
اهل ذوقين كمينه چاكرييم
حاجي سيد عظيم دير آديم
شعرده روح قدس اوستاديم
اوستاديم باهار وحي كلام
كي اونين نظميدر ملوك نظام…(4)
سيدعظيم همين مثنوي سينده اؤز آنا يوردو شاماخينيدا تعريف ائدهركن بو مكاندا باهارينطبعينين چيچكلنمهسيني خاطيرلاماقلا اونون نه كيمي شرقه مالك اولدوغونو ثبوته يئتيرمكاوچون كافي حساب ائدير:
نه شماخي كي اوندا طبع باهار
ائتدي يوزمين باهارلار اظهار (5)
فريدون بيگ كوچرلي باهار حقينده داها گئنيش و نسبتاً دقيق معلومات وئرير و شاعرينآذربايجان ادبياتي تاريخينده توتدوغو موقعيتي دوغرو ـ دوزگون قيمتلنديرير.
فريدون بيگين اؤزونون يازديغينا گؤره باهار حقينده معلوماتي اوْنا شاعيرين معاصرلريندناولان حاجي صفدر شيروانيو شعرلريندن نمونهلري شاعير آقا علي بيگ ناصح وئرميشلر.ناصحين ترجمه حاليندان معلوم اولور كي او باهارلاگؤروشموش و اثرلريله تانيش اولموش.اونلارين بعضيسيني توپلاييب ساخلاميشدير.
فريدون بگ كوچرلي ميرزه نصراله باهارين هجري (6) 1251 ـ نجي ايلده شماخي شهريندهدوغولدوغونو، آتاسي حاجي ابولقاسيمين دورونون تانينميش تاجرلريندن اولدوغونو قئيدائدير.
سلمان ممتاز باهارين ياخين قوهوملاريندان اونون عائلهسي و اوشاقليق دوورو حقينده داهااطرافلي معلومات توپلاياراق شخصيِ آرشيوينده ساخلاميشدير. همين آرشيوده اوْلان سندلرينبيرينده باهارين عميسي اوغلو عسگر بيگين آروادي سلطنت آغانين (7) دئديكلرينه اساساًسلمان ممتاز يازيركي باهارين آنادان اولدوغو ائو شماخينين قالا بازار محله سيندهدير. آتاسيحاجي ابوالقاسيم و آناسي خديجه خانيم دير بؤيوك قارداشي محمد حسين كاشاندا وفاتائتميشدير. باهار همين قارداشي ايله بير مدت ايپك و گلاباتين تجارتي ايله مشغولاولونموش.(8)
فريدون بگ باهارين ايلك تحصيليندن دانيشاركن گؤستريركي باهار اوشاق ياشلاريندا مكتبدهاوخودوغو وقت، ذكاوت و فطانتيله چوخلاريني حيرته سالارميش و اوشاقليقدان شعر و غزلدئمگه هوسي واريميش، بئلهكي فارسجا اوخودوغو غزللري آذربايجان ديلينه نظماً ترجمهائديرميش، اوْجملهدن مشهور غزلين:
مغان كه دانه انگور آب ميسازند
ستارهها شكنند آفتاب ميسازند
بيتي بئله ترجمه ائتميشدير،
انگور دانهسينكي ازرلر شراب اوچون گويا ستارهلر پوزولور آفتاب اوچون
يئنهده باشقا مشهور غزلدن آشاغيداكي بيتي:
اگر از خوردن مي لعل لبت رنگين است
پس سبب چيست كه ميتلخ و لبت شيرين است؟
بئله ترجمه ائتميشدير،
گر ميايچمكله سنين لعل لبين رنگيندير
سببي بس نهدي ميتلخ، لبين شيريندير؟(9)
باهاردا شاعيرليك استعدادي هله مكتبده اوخودوغو وقت اؤزونو گؤسترميشدير.معاصرلرينين نقل ائتديكلرينه گوره باهار معلميندن درس آلديغي فارس شعرلرين چوخآسانليقلا آذربايجان ديلينه ترجمه ائدهر، بعضاً اؤزوده شعر يازارميش، لاكن اوْ، شعرلرينييولداشلارينا اوخودوغو حالدا معليميندن گيزله درميش. معلمي بوندان خبردار اولدوقداباهاري يانينا چاغيريب اؤز شعرلريندن بيرينين اوخوماسيني اونا تكليف ائدير. باهار آشاغيداكيمطلعلي غزليني معلمينه اوخويور:
هر كيمكي هجر يار ايله دوشسه دماغدن هئچ آچيلورمي كونلو اونون سير باغدن… معلمي بوشعري ائشيتديكده سئوينير و دئيير: «بهبه بو غزلده نه گوزهل غزاللر كمنده سالميسانماشااله…»(10).
باهار هله تحصيليني بيتيرمهميش، آتاسي وفات ائدير. اونون بوتون وظيفهلري باهارينبويوك قارداشي محمد حسينين عهدهسينه دوشور. سيد عظيم شيروانينين اؤز تذكرهسيندهيازديغي بير قيددن معلوم اولوركي باهارين بويوك قارداشي محمد حسين ده بعضا شعر يازماغاميل ائدهرميش. اونون نمونه اوچون تذكرهده نقل ائديلميش آذربايجانجا ايكي غزلينده استعدادصاحيبي اولدوغو آيدين گورونور. «رسوا» تخلصو قبول ائتميش محمد حسينين «اهل سير وسلوك» اولدوغونو سيد عظيم بيلديرميشدير. آز سونرا باهاردا تجارت ايشينده اوز قارداشيناكؤمك ائتمهلي اولور محمد حسينين هندوستانلا تجارت علاقهسي وارايميش. سلمان ممتازيازير: «ميرزه باهار مكتبي قورتارديغي زامان بويوك قارداشي محمد حسين هندوستاندا ايدي.اونا بنائا بير مدت شماخيدا احمد آقانين كاروانسراسيندا ايپك ماللار و گلابتين تجارتيله مشغولاولموشدور… ميرزه باهارين تجارته باشلاماسينا سبب، قارداشينين سفرده اولماسيدي. نهدهنسهمحمد حسينين سوْن سفري اوزون چكديگيندن ميرزه باهار تشويقه دوشهرك قارداشينيندالينجا هندوستانا گئتميشدير»(11).
باهارين عميسي اوغلونون آروادي سلطنت آغا اونون سفره چيخماسينين سببيني بير قدرباشقا جور اساسلانديرير: «باهار اول دفعه يعني محمد حسين بيگ مرحوم اولاندان سونرا ايراناسفر ائديب آلتي ايلدن سوْنرا هنوز كي آناسي خديجه خانيم، حال حياتددا اولدوغو وقت بيردفعه شيروانا گليبدير و هر ايلدهن بير آز آرتيق قالديقدان سونرا آناسي خديجه خانيم اولوب وميرزه دخي اللي ـ آياقلي شيرواندان گئديب دير» (12).
بو روايت دوزگون اولسا اوندا باهار بير پارا مؤلفلرين يازديقلارينين عكسينه اولاراقهندوستانا قارداشيله گؤروشمك اوچون دئييل يالنيز سياحت مقصديله گئتميشدير. مختلفمنبعلرين ائله جهده باهارين قوهوملاري و معاصرلرينين وئرديكلري معلوماتدان آيدينگورونوركي، باهارين روزگاري دوغما يوردوندا او قدهر ده خوش دئييلميش. فريدون بيگكوچرلي باهارين دوستلاري و معاصرلرينين دئديكلرينه استناد ائدهرك يازيركي باهار معاصرياولان عبداله بيگ عاصي كيمي لاابالي و لاقئيد بير شخص ايميش. كئفي ايستهديگي كيمي آزادهدولانيب هئچ كسين حكم و فرمانينا اطاعت ائتمز ايميش و اوقاتيني عيش و عشرتدهكچيرهرميش، اونون بئله رندانه دولانماغيني داييسي خوشلاماييب بير قدهر اونا پول وئرير وبوتون ارثدن اونو محروم ائدير. شاعير بداهتاً بو قطعهني سويله يير:
داييم مني حضرت آدم كيميبوغدا يئديم چيخارتدي جنتدن
بئش اون تومن منيم نه دير كاريمهشكر خدا قورتارديم منتدن
داييسيندان آلديغي پولو آز مدت عرضينده خرجلهييب شهره قاييتديقدا معاصري اولانموللاقدير ناجي شيرواني ايله راستلاشير و بوبئيتي بداهتاً دئيير:
بيرآيدان سونرا گلديم شهرهاي ناجي هلال آسا
مني ائل لاغر و عريان گوروب ميل ائتمهدي اصلا (13).
هندوستاندا و ايراندا سياحت ائدرهكن باهار دوورونون مشهور عاليملري، شاعيرلري،متفكرلري ايله گؤروشموش، مطالعه و تحصيليني داوام ائتديرهرك، بيليگيني زنگينلشديرميشدير. تهراندا قالديغي نئچه ايل مدتينده او فرانسه ديليني خصوصي معلم واسيطهسيلهمكمل اويرهنير، اوردا اوچ ايل ناظم الاطبا ميرزه علي اكبر خاندان(14) طبابت درسي اوخوموشدور(15).
خراسان و هندوستاندا سياحت ائتديگي ايللرده باهار «اردو» ديليني ده اويرهنميش و بو ديللردهشعر يازماغا قادير اولموشدور(16) تهراندا اولدوغو وقت باهارين ناصرالدين شاهلاگوروشمهسي حقينده فريدون بيگ كوچرلي و سلمان ممتاز بير ـ بيريندن فرقلي روايتلر سويلهييرلر. فريدون بيگين يازديغينا گؤره باهار گويا ايرانا گئدهن كيمي تهراندا ناصرالدين شاها بير غزاقصيده تقديم ائتميش كي مطلعي بودور:
«شبم بناله و روزم گذشت در تاريفغان زگردش اين آسمان زنگاري»
بو قصيده واسيطهسيله ميرزه نصراله شاهين خدمتينده تقرب حاصل ائديب حضورشعرالريندن محسوب اولموشدور و آخرده ملكالشعرا لقبيني آلميشدير و اونا شاهينخزينهسيندن مواجب تعيين اولموشدور (17).
سلمان ممتازين ايسه روايتينه گورا ناصرالدين شاهين دقتيني جلب ائدن ميرزه باهارا سارايداقالماق و ملك الشعرا اولماق تكليفي ائديلميشسهده ميرزه باهار بو تكليفي قبول ائتمهميشدير.اوزوده شاعير اولان ناصرالدين شاه ميرزه باهاردان ال چكمهييب بير چوخ تكليفلر ائتميشايسهده نتيجهده يالنيز بير گئجه شاها تكليف قوناق اولاجاغيني و هنر گوسترهجگيني وعدائتميشدير كي تهرانين ان مشهور شاعيرلريني قصيده يازاراق شاهين حضوروندا اوخوسونلارشاهدا ميرزه باهارين آديني گيزلهديب يالنيز طبيب اولدوغونو سويلهسين. ناصرالدين شاهحكيم قاآني، رضا قليخان هدايت، ميرزه عباس فروغي بسطامي، محمد عليخان سروش كيميشاعيرلري سارايا دعوت ائدير. ميرزه باهار اوگئجه مجليسده اوخونان قصيدهلرين او شاعيرلريندئييل باشقا شاعيرلرين اثرلري اولدوغونو و بعضيسينين ترجمه ائديلديگيني سويلهيير و اوجملهدن:
اگر از خوردن ميلعل لبت رنگين است
پس سبب چيست كه ميتلخ و لبت شيرين است.
مطلعي ايله باشلانان قصيدهنين اصلي، آذربايجانجا اولوب ترجمهائديلدييني سويلهميش وعلاوه ائتميشدير كي قصيدهنين اصلي بئله دير:
«گر ميايچمك ليك ايله لعل لبين رنگين دير
سببي بس نه دي مي تلخ، لبين شيرين دير
چين و ماچين، سمرقند اوزاق يئرده دگيل
سوزلرين قند رخين چين و لبين ماچين دير»
نوبه حكيم قاآنييه يئتيشركن يازميش اولدوغو قصيدهني اوخوماقدان عذر ايستهيير. شاهسببيني سوروشدوقدا قاآني دئيير: بو بيچاره شاعيرلر طبيبي تانيماديق لاريندان آبروداندوشدولر، سيز لطفا بو طبيبين كيم اولدوغونو بيزه تانيدين كي اوز اخلاص و ارادتيميزي يئرينهيئتيرهك، يوخسا يوز قصيدهده اوخونسا يا اؤزگهنينكي و يا خود ترجمهائد يلديي طبيبطرفيندن اثبات اولونا جاقدير. ناصرالدين شاه باهاري مجليسده كيلره تقديم ائدير. قاآني بداهتاًدئيير:
اين هنرپرور و ادب آموزدر سخن اوستاد قاآني است
نام ناميش هست نصراللهبه تخلص بهار شرواني است(18)
(بو هنر صاحبي ادبي اؤيرهدن، سوز (ياراتماقدا) قاآني نين اوستادي دير، يوكسك آدي نصرالهدير، تخلصي ايسه باهار شيرواني دير).
هم كوچرلينين هم ده سلمان ممتازين نقل ائتديكلري روايتلر تاريخي حقيقتدن اوزاق اولسابئله باهارين ايراندا ياشاديغي دوورده سوْن درجه گئنيش شهرت قازانديغينا، قدرتلي حافظهيه،ايتي ذهنه روان طبعه مالك اولدوغونا محكم دليل و ثبوتدور. گؤرونور باهار ائشيتدييي شعريدر حال ازبرلمك، اونو آنا ديلينه ترجمه ائتمكده اصلاً چتينليك چكميرميش. يئري گلميشكنبونودا قيد ائدهك كي فريدون بگين اشاره ائتديگي قصيدهني باهار ناصرالدين شاهين دئييل امامرضانين مدحينده يازميشدير. بودا معلومدور كي اگر اوْ شاها تقديم ائتمك اوچون قصيدهيازماق فكرينده اولسايدي شبهه سيز كي، امام رضاني (4) دئييل شاهين اوزونو مدح ائدهر و ياهئچ اولماسا اونون دا مدحينه معين يئر وئريب مناسب بير گريز ووراردي. حالبو كي همينقصيدهده ناصرالدين شاها هئچ بير اشاره اولونمور و اونون زيارتگاهيندان اوزاقدا قالديغينا گورهحسرت اودوندا يانميش دير. بونو نظره آلديقدا معلوم اولور كي باهار همين قصيدهني ايراناائتديگي ايلك سفريندن سونرا، خراساندان اوزاقدا، چوخ احتمال كي دوغما يوردو شماخيدايازميشدير. باهارين هندوستان و خراسان سفرلريندهن سونراگليب شماخيدا قالماسي همروايتلرده همده اثرلرينده اولان اشارهلردن آيدين گورونور. مثال اوچون «اوز ائويندن شكايت»حقينده قصيدهده خراساندان قاييتماسينا بئله اشاره ائتميشدير:
كاخرا چرا كشيدم بيهوده سر همياز آستان مظهر حق شاه دين رضا(4)
(آخي نه ايچون عبث يئره باشيمي حقين مظهري، دينين سلطاني رضانين آستاناسيندانآييرديم).
شماخيدا اولاركن باهارا قصيده غزللري ايله بير سيرادا مشهور «نرگس و گل» نثريني قلمه آلير.همين نثرينين ديباچه سينده شاعير دوغما وطنينه قاييتماسينا بئله اشاره ائدير:
«بنده ظلوم جهول كه نصراله ابن ابوالقاسم باهار تخلصم نئچه مدت زمان صبوتيمده مدرسهپروسوسه زاويهسينده مسودات لاطائله و منشات بيحاصله مشغول اولوب ابتداي شبابيمدهكسب كمال ايچون صفحه دنيانين اكثر بلادينده بيجا زحمتلر و بيهوده مشقتلر چكيب تا اينكهسمند اختراعيم ميدان تخيلده گوي سبقت امثال و اقراندان آپاريب دوباره حب الوطن منالايمان موجبيله اون اصلي مولديم اولان شيروانه معاودت ائتدي»(19).
يوخاريداكي سطرلرين خلاصهسي و سادهسي بئله دير: بنده نصراله ابوالقاسم اوغلو كيجهالت ظلمتينين اسيرييم تخلصيم باهاردير. اوشاقليغيمدا نئچه مدت مكتب بوجاغيندافايداسيز جيزما قارامالار يازديم. گنجليگيمين باشلانقيجيندا كمال كسب ائتمك مقصديلهدونيانين اكثر شهرلرينده اولوب يئرسيز زحمتلر و مشقتلر چكديم نهايت ياراديجيليق مئيدانيندابوتون هاميدان ايرهلي كئچدييندن «وطن سئوگيسي دينه اينام بسلمكدن دير» موجبينجه دوغمايوردوم اولان شيروانه قاييتديم.
اثرلريندن و ترجمه حالي حقينده يازانلارين معلوماتيندان بللي اولوركي باهار بو دفعهشماخيدا اوزون مدت قالمير.
آناسينين وفاتي، آتاسيندان قالميش ارثين قوهوملاري طرفيندن منيمسه نيلمهسي، آتاملكينين داغيليب برباد حالا دوشمهسي، سربست حيات سورمهيه ميلي، ديني خرافاتا قارشيآشكار چيخيش ائتمهسينه گوره اونون يئنيدن دوغما دياريني ترك ائتمهسينه و بيرداها شماخييا دونمهمهسينه سبب اولور، باهار بو دفعهده ايراناگئدير. بير مدت خراساندا ياشايير و مشهورشاعير ملك الشعرا ميرزه محمد كاظم صبوري كاشاني ايله ياخيندان دوست اولور، اونونائوينده قالير. ميرزه نصراله باهارين خراسان شاعيري صبوري ايله دوستلوغو و ياخينليقي،سونرالار صبورينين اوغلو محمد تقينين باهار تخلصيني قبول ائتمهسي بير پارا مباحثهلرهسبب اولموشدور. بعضيلري اوستاد محمد تقي باهارين شاعرليك استعدادينا شبهه ائديبشعرلرينين باهاري شيرواني طرفيندن يازيلديغيني ادعا ائتميشلر. حتي ميرزه نصراله باهارينگويا صبورينين ائوينده وفات ائديب ديوانينين اورادا قالماسيني، صبورينين اوغلو محمدتقينين همين ديواندان استفاده ائتمهسيني بعضي منبعلر يازميشلار(20).
مثال اوچون عبرت نائيني «مدينةالادب» تذكره سينده بو حقده يازير:
«… تهراندان خراسانا گئديب آستانه رضوي ملك الشعراسي صبورينين ائوينده قاليردي.ديواني اورادا قاليب صبورينين اوغلو باهارين الينه كئچدي اونون اسلوبوندان خارج اولوباؤزونه باغلاديغي شعرلرين اكثري باهار شيروانينين دير…»(21).
فقط سونرالار اوستاد محمد تقي باهارين استعداد و بيليگينين شاهدي اولانلاري بو ادعالاريندوغرو اولماديغيني سويلهميشلر. هر حالدا ميرزه نصراله باهار شيروانينين ياراديجيليغينينمحمد تقي باهار خراسانينين خصوصيله گنجليك دوورينه منسوب شعرلري اوزرينده تاثيريدويولماقدا دير. بونودا علاوه ائتمهليييك كي باهار شيرواني صبوري كاشانينين ائوينده قوناققالديغي وقتدن 5ـ4 ايل سونرا محمد تقي دنيايا گلميشدير. آنجاق بير نئچه منبعين معلوماتينااساسلاناراق باهارين اوز ديوانينين اليازماسيني صبورييه باغيشلاديغيني نظردن قاچيرماقاولماز، شاعيرين ارثيني توپلاماق اوچون همين معلوماتين خصوصي اهميتي واردير.
باهار بير نئچه وقت اصفهاندا اولور. اصفهاندا قالديغي مدتده او وقتين مشهور شاعيريصدرالشعرا غلامحسين ميرزه ايله (1309 ـ 1250 ه. ق) ياخيندان دوست اولور (22).صدرالشعرا اصفهاندان تهرانا گلير. بو دفعه باهارين تهراندا نئچه مدت قالماسي معلوم دئييل،آنجاق «ارمغان» ژورنالي و باشقا منبعلرين يازديغينا گؤره «احمد خان وكيل الرعايا شيرازدانقاييديب دوغمايوردو ساوجبولاغا گئدهركن مشهور شاعير و بويوك اديب ميرزه باهارشيروانيني اوزوايله ساوجبولاغا آپارير و اوزونون ايكي اوغلونو اوْ سؤز اوستادينا تاپشيرير و اوبويوك اديبين راحتليغيني، آساييشيني و گذرانيني هر جهتدن تامين ائدير. ايلده 360 تومن نقدپولدان علاوه او يگانه فاضل اوچون منزل، يئمك، گئيمك و مكافاتلار آييرير»(23).
قيد ائتمهلييك كي احمد خانين هر ايكي اوغلو باهارين تعليم و تربيهسينين تاثيري ايلهسونرالار اوز دوورينين مشهور شاعيري، اينجه صنعت خادملري اولموشلار. مصباح ماهرخطاط و رسام اولماقلا برابر موسيقيدهده استعداد صاحبي ايدي. حيدري ايسه ايراندا تانينميششاعيرلردن بيري اولموشدور.
باهارين كوردستانداكي اقامتينين مدتي معلوم دئييل، آنجاق اونون بورادا ائولنمهسي، سونوناتبريزه كوچمهسي عؤمرونون سونانا تك تبريزده ياشاماسي حقينده دقيق معلومات واردير (24).
تبريزده باهار بير مدت فرانسه كنسولخاناسيندا كاتب وظيفهسينده چاليشميشدير. همينايللرده او، ايكي جيلدليك فارسجا ـ فرانسيزجا لغتي يازميشدير.
باهار 52 و 53 ياشيندا ايكن تبريزده وفات ائديب مشهور سرخاب قبرستانيندا دفنائديلميشدير.
باهارين وفات تاريخي حقيندهده منبعلرين آراسيندا معين اختلاف واردير. بعضي منبعلرشاعيرين اؤلوم تاريخيني 1300 ه.ق بير پارا سندلرايسه 1304 ـ نجي ايل گوسترميشلر.اؤلوموندن بير آز اول دوستوصدرالشعرا غلامحسين ميرزه، خطابا آشاغيداكي رباعينييازميشدير:
بگذشت بهار زندگانيبحلم يكن اي رفيق جاني
پنجاه و سه سال زحمتم دادپنجاه و سه سال زندگاني
بو رباعيه اساسلاناراق، بعضي منبعلرده او جمله دن «دانشمندان آذربايجان» دا باهارين تولدتاريخي بيرقدر گئرييه چكيلير، چونكي اگر دوغومو 1251 ـ نجي ايلده و وفاتي 1300 ـ دهاولسا اوندا اللي ايلدنده آز ياشاديغي اورتاليغا چيخار. حالبو كي يوخاريداكي شعرده اللي اوچ وبعضي روايتلره گوره 52 ايل ياشاماسي آيدين سويلهنير بئله اولدوقدا باهارين 1300 ـ ده دئييلعبرتين گوسترديگي كيمي 1304 ـ ده وفات ائتمهسيني و يا تربيتين گوسترديگي كيمي 1247 ـده دوغولدوغونو سويله مك لازم گلير.
پروفسورحميد محمدزاده
سندلر و ماخذلر:
1ـ سيد محمد حسين شهريار. اثرلري 4 ـ نجي جلد تهران 1336، ص. 9.
2ـ رضا قليخان هدايت. مجمع الفصحا.
2ـ ينجي جلد، ص 19.
3ـ سيد عظيم شيرواني اؤز تذكرهسيني 1874 ـ نجي ايلده يازماغا باشلاميش و مختلف ايللرده اونا علاوهلر ائتميشدير.باهار حقينده يازيسي ايلك دوورونه تصادف ائدير.
4ـ سيد عظيم شيرواني. تذكره، (رسپوبليكا ال يازمالاري فوندو، آرشيو نمره 5، سند نمره 29. ورق ب 4)
5ـ يئنه اورادا
6ـ سلمان ممتاز باهارين 1250 ـ نجي ايلده آنادان اولدوغونو قئيد ائتميشدير. (رسپوبليكاال يازمالاري فوندو، آرشيو38، ق 31، 558، ص 1)
7ـ سلطنت آغا ايله سلمان ممتاز 1914 ـ نجي ايلده خراسانين تاختا بازار قصبهسينده گوروشمو شدور. بو واختاونون 76، 75 ياشي وارايميش. باخ: (583) 34 ـ ق آرشيو 38، راف (رسپوبليكا اليازمالاري فوندو).
8ـ مشهور موللا بابا «غرا» تخلصدن درس اوخوموشدور. (558، ص. 2) ق ـ 31، آرشيو 38، راف
9ـ فريدون بگ كوچرلي، آذربايجان ادبياتي تاريخي ماترياللاري جلد 2، آذر نشر باكي، 1926، ص. 2
10ـ سلمان ممتاز. ص 3. (558) ق ـ 3، 38 آرشيو رس فس ر.
11ـ سلمان ممتاز. ص 6 (558) ق ـ 31 ـ آرشيوي
12ـ (558) ق ـ 34، آرشيوي
13ـ باخ: فريدون بگ كوچرلي، آذربايجان ادبياتي تاريخي ماترياللاري، جلد 2، 1 ـ نجي حصه، ص.2
14ـ ناظم الاطبا ميرزه علي اكبرخان مشهور اديب سعيد نفيسينين آتاسي دير باهار طب ساحهسينده تحصيليني سعيدنفيسيده تصديق ائدير: «باهار آذربايجاندا، سونرا خراسان و تهراندا ياشاميش و نئچه وقت منيم آتامدان طب علمياويرنميشدير». (سعيد نفيسي. «خزرين او طرفينه ائتديگيم سفرلر»، «دنيا» سالنامه سي، تهران، فروردين. 134 ص. 52)
15- سلمان ممتاز. ص 26، (558) ق ـ 31 ـ 38 آرشيو
16ـ سلمان ممتاز باهارين اردو ديلينده يازديغي شعرلريندن نمونه اوچون آشاغيداكي بيتي، قيد ائتميشدير:
نگارا موكاهونلو اي ژولينا ايصنم ليلو
نيقالقار عندر ميميلين ههم لي ههم ليلو
17ـ باخ: كوچرلي، ص. 4 (459) 27 ـ ق. 38 آرشيو.
18ـ سلمان ممتاز ورق 8 ـ 12، (558) ق 31، 38 آرشيو رس ف س ر.
19ـ سلمان ممتاز. ورق 4، (459) ق ـ 27، 38، آرشيو، ر س ف س ر.
20ـ سلمان ممتاز يازير «ميرزه باهارين بير قسم شعري صبوري كاشانينين ائوينده قالميشدير. ورق 14ـ15، (583) ق ـ34، آرشيو.
21ـ عبرت نائيني، تذكره «مدينته الادب» اليازماسي، (فارس ديلينده) اسلامي شورا مجلس كتابخاناسي، ص. 496.
22ـ عبرت نائيني يازيركي: باهارلا صدرالشعرا آراسيندا اوزون مدت شعرلشمه دوام ائتميشدير.
23ـ «ارمغان»، جلد 13، ص. 17.
24ـ ف. كوچرلي باهارين گويا 1295 ـ نجي ايلده تهراندان تبريزه گئتمه سي و بورادا ائولنيب ساكن اولماسيني يازير.(آذربايجان ادبياتي تاريخي ماترياللاري، جلد 2، 1 حصه، ص. 5) آنجاق قوهوملاريندان سلطنت آغانين وئرديگيمعلوماتا گؤره سنندج خانلاريندان بيرينين قيزي ايله قيرخ ياشيندا ايكن ائولنميش و اوندان ايكي قيزي اولموشدور.(سلمان ممتاز، ورق 1، (583) 34ـ ق، 38 آرشيو). سونرالار باهارين دوستو صدارالشعرا غلامحسين ميرزهنين اوغلومشهور شاعر ايرج ميرزه باهارين قيزي ايله ائولنميش دير. (دكتر محمد جعفر محجوب. تحقيق در احوال و آثار و افكارايرج ميرزا و خاندان و سامان او، تهران 1342).
Filed under: قوشوق،کولتوری و صنعت،ادبيات،تورك تیلی،تورک آجونی |
یوروم یازینگ