اورخون يازيتلاري


توركلرين ان ديرلي كئچميشلرينه آييت يازيلاركي تاريخ  يازارلارينا و توركلوقلارا گوره ان زنگين و گوركملي يازيت  و  توركلرين  شاه اثري و ان اسكي ادبي يازيلاري  سايلير   “ يئني سئي“ و  ”اورخون“يازيلاردي.

بو كيسا يازيدا چالشليب بو يازيلارين نجور تاپيليب و هانسي تاريخه آييت اولدوقلاري و الفباسنين هاردان و نجوريارادليشي آچيقلانسين .
بو گونه قدر چوخلي اولكلرده ، اوزليكله اوروپا  اولكلرينده  يوغون آراشيديرمالار و چئشيتلي كورولوشلار بو يازيلارا گوره قورولوب و حالا بو شاه اثرلر اوزرينده آراشديرمالار سورمكده دير .
اما بيزيم اولكميزده تكجه بو يازيتلارين آديني ائشديب هيچ بير ديرلي و يغجام شكيلده آراشديرما آپاريلماميشدير . اگرچه بو يازيلارا گوره  بويوك اوستادلارميز دوكتور هيئت و پروفسور زهتابي و دوكتور دوزگون كيمي بيليم آداملاري يازرلاري واردي اما تورك توپلومونون گئنج  و جوان عاليملرين بو شاه اثرلردن چوخ آز بيلگي وارلاردي.

بو يازيلار اوقدر اونملي ديرلركي ،اونلاري توركلرين و تورك ميلت – ينين ان اسكي سؤزلوك و سؤز ساحسنين بيتكلري (كيتاب) سايلار.
اونجليكله خاطيرلاتماليام كي بوردا اورتايا آتيلميش باخيش تكجه منيم ديرلنديكلريم فيكيردير .بو آراشديرما اورخون خطينين چوزويوجسي ”ويل تامسمون ”ون  ”يئني سئي يازيتلارنين چوزومي “  كيتابيندان يازليب ،اوماريم بو يازي اوزخون و تورك كئچميشيني يازيلارنين تانيتماسيندا ياراري و ديرلي اولسون .
*اورخون يازيلارنين نجور بولونماسي

گونئي سيبري يادا ”يئني سئي ”ايرماقنين يوكاري مجراسنين  ياخين -ليقيندا ”آبكا“بولكسينده هيچ بير يئرده گورنمه ميش  بير  الفابتيله  و آچارسيز بير ديلده يازيلميش  يازيلاري 1721-  نجي  ايلينده   ايكي آوروپالي عاليم بيريسي آلمانلي ”شيميدت “ و  ديگري    ائسويچرلي ”يوهان“ آدلي بيليم آدامي كشفائديلر.بو ديكيلي  داشلار هر بيرسي بويوك و قوجامان داش توسباقالارين كوكلرينده قاريلميش چوخورلار – نين اورتاسيندا ديكلنميشلردي.بويله بير ديكيلي داشلار اويلسي بير ماراق كونوسي اولدي كي بير ايل گورنوشوندن خمان سونرا  يعني 1722- نجي ايلينده دونيايا و آوروپايا تانيتميندا اونلاري  حيرته    و سارسينتيا اوغراتدي.

بويوك چابالار و چاليشمالار اگرچه بير سونوجا وارميدي؛   اما بو يازيلار اويلسنه ماراق كونوسي اويانديرميشيدي كي بويوك توپلانتي – لار وبويوك عاليملر و ديلچيلرين ان زيروده اولان بحث لريندن و كونولاريندان اولوب يوكسك چاليشمالارا راغمن بير سونوجا وارميو دي .نهايت 150   ايل  چاليشمادان سونرا بير دانماك لي آكادميسين طرفيندن كي اوزوده ايرميدن آرتيق ديل بولوردي بو يازيلارين آلفبا وسيمگلريني چوزوب ،سونوندا اوزون ايللر قارانليقدا قالان يازيلي داش  كيتابلرين ديلريني چوزوب تورك خالقلارينيا آييت  اولدوگوني آيدينلاشديردي. بو بويوك عاليم ”ويل تامسون“يدي كي بوتون متنيلر ويازيلاري اوخويوب و هاميسينين چوزدكدن سونرا بير يئرده ؛  بير
كيتاب شكلينده ”چوزولموش اوخون و يئني سئي كيتابلري ”آديله بير يئرده ياينلاييب ،بو بويوك حيزمتيله توركلرين اوزون ايللر قارانليقدا قالان و هيچ بير يئرده يازيلمايان ان دوغري و آيدين شكيلده تورك و باشقا علم دونياسينا سوندي.

Orhun Anıtları
بويوك عاليم و توركلوق ”بارتولود“  ؛اورتا آسيا توركلرينين تاريخ كيتابينداايشاره ائتديگي كيمي اگر چه بوتون اورخون يازيلاري ”ويل تامسون“طرفيندن چوزولوب اماگركمز بوتون يازيلارين سوزلري و عبارتلريني دوزگون  حالده اوخونموش اولسون يعني   چوزومده  بعضي يانليشليقلار و يانيلمالار دا گوزه چارپير اما دئمليوك اورخون يازيلاري او قد ر ديرلي و اونملي سايليرلاركي بير نئچه يانليشليقي گوزه گلمز و گركمز كي بو يانيلمالارا داياناراك اوز اونملرين و دير لريني الدن وئريب ؛بوني بوگونكي ديليميزين ايغون اودوگونا گوره ساياق.
بوردا بونودا خاطيرلاتماليم كي يازيتلارين همان ياني باشلارينداباشقا بيرتاريخده توركلرين ياشايشلارنا راجع ديرلي بيلگيلرد ه الده ائتماق اولار .اونلاردان بيرسي  بوداشلارين ديكيليشي شكيلريدي  كي   بير بويوك وآچيق آلاندا و يوزلري گونش چيخديگي طرفينده. ديكيليشلي داشلارين يانلاريندا بير نئچه اينسانين دوغال بويوندا ياپيلميش هيكل واردي كي بير قوريوجي كيمي داشلارين يانلاريندا دوروبلار،سانكي سايقي دوروشوندا دورموشلار.بو داشلار هم كيشي و هم دهارواد واردي كي اگرچه ايندي بو هيكللر سينيك حالداديرلار،اما اوقدراينجه ليكله دوزولمشلر كي حتي ائيلماق اولار او چاغين گئيم و پالتارينين شكلينده گوره ك.
اركك پالتارلارين ياخاسي ساغدان سولا باغلانميش و بير قيلنح دا ساغ ياندا آسيلي شكيلده واردي ،بو پالتار اوزون و دون حالايندادي.
باش قيسميندا بيربويوك بوركلن بزه كلنيب كي بوركون اوستونده بيرقوش شليلي كي قانادلاريني آچيب گورونمكده دير.

بونلاردان ان گوركملي حال داشلارين ،بويوك و قوجامان داشدان ياپيلميش“ توسباغالار“ اوستونده اولماكلاريدي  .تورك تاريخينده بولوندگي كيمي ”توسباغا“لارين اوزون عمورلري ياراتيكلار و حيوانلار ايچريسينده ان اوزون ياشايان اولاني سانيليبلار و تورك اينانجيندا دونيا توسباغالارين سيرتيندا داشنينماكدادير.
يو توسباغالارين  سيرتينلارنين اورتالاري بوش اولوب   و بوتون داشلار اونلارين بو بوش يئرلرينده ديكيلميشلريدلر.ديگر  گوركملي داشلاردان كي اورخون كيتابلينين يانيندا واردي  دوروكن   شكلينده اولان بويوك داشلاردي كي گئنه اورتالاري گيرده و چوخور حالده قازيليب و بير سولاق اولارك ايشلديلميش.بو گونكي بيلم آداملارنين گوروشلرينه گوره بو دوردكن داشلار اوزمانلار شامان عنعنه سي ايشلنرميش،يعني قوربانليقلار بو دوردكن داشلارين اوستونده كسيليب و قانلاري اورتادا اولان چوخورا دولارميش!
بو گونه جان اگرچه بو يازيلي داشلارين اوزرينده چوخلي تدقيقات وآراشديرمالار ياپليب اما سون ايللرده يئني بولونان چوخلي اوخوماق و آراشديرماني گوزلين داشلاردا تاپليبدي كي آراشديرما و تدقيق بيلي يوردولار طرفيندن آچيقلق گتيرمك ايستلنير.
دئمليك كي بو تاپيلان اورخون يازيتلاري تكجه توپلي حالده بولونان ايلك تورك يازيلاري اولدوقلارينا گوره بو قدر آراشديرما اوزرلرينده آپارليب،اما بو يازيلاردان چوخ اسكس تاريخلره آييت يازيلار وراكي اوزليكله ”قوبستان“و “ آذربايجان ”توپراقلاريندا بولونوبدور.

اوخون يازيلاري هانسي تاريخه آييتديرلر
تورك اولوسونون  اسكي   و كئچميشلرينه  آييت  بو  گونه جان  الده اولمايان و الميزه گليب چاتمايان و هنوز تاپيلمايان بير يازي اولماقينا گوره ،تورك و عليم دونياسي اورخون و يئني سئي يازيلاريني تورك – لرين ان اسكي وايلك يازيتلاري قبول ائديلميشلر.Kültigin'e ait mermer gövde بو آدلانديرما ايلك تورك يازيسني تاپيلديقي يئرين آدين وئرلماقينا گور -يميش كي ايلك يازيتلار اورخون نهرنين كناريندا بولونوب.
اما خاطيرلاتماق گركير كي اورخون نهرنين  ياني  باشيندا   بولونان يازيلار ان سون اورخون يازيلاردي كي 7-نجي يعني 680-630  م ايللرينه آييتديرلر.
اورخون يازتلارنين تاريخي و كئچميشي 5 دووريه بولمك اولار كي آشاغيدا اونلاردان تك-تك سوز آچيب و بحث ائديلجاق:
1)ان اسكي دووران كي اورخون يازيلاري شكيلجيك خطيندن دوزلي – ليشه باشلاييب.بو دووراندان ”اوورارتويي“دوولتيلرينين سونوندان ”ماننا“دوولتلرينين اوللرينه قدر سانماق اولور.(6-نجي م اونجه تا 8 –   نجي م اونجه ايللري )بو دووردن اورخون يا همان تورك آلفابتنين شكيلجيك خطينين ساده لشميش و شكيلرنين بنزري و تورك ديلينه اويغون ساغلايان شكيلجيكلر اولوشماقديميش .بو دووراندان اينديه دك اليميزه ماننا چاغيندان و“زئوه“خزينسينين بير نئچه گوموش بوشقابين اوستونده هيروگيليف يازيلاريندان باشقا ايز بولونماييب.
2)ايكينجي دووور ماننادان سونرا باشليركي 8-و5-نجي ميلاد اونجه عصيرلرينه آييتدير.بو دوورانداندا اگرچه بيلرلي باشلي  قالينتي  الده يوخدي اما بو چاغدان سونرا اورخون خطي بوتونلشمگه و اورخون خطنين دوغولماقينا و ديگر ديللردن آليملار آليب بو خطيللردن ديشيك و ائتگيلنمگه باشلاييب. بو دووراندان چوخلي“ ايران“ و“  آذربايجان توپراقاريندا ايزلر واردي كي بيرسي“ اهر“  توپراقلاريندا   تاپيلميش ؛اوزرينده  اوخون يازيسي اولان   قيزيل  لوووحه دي ؛ ديگر قليينتي اهرر و مشكين آرايسندا توپراقدان تاپيلميش داش قازما   لووحه لرين دي كي چوخ ائحتمال وئريلير اورخون الفابينين اوزل خطييندن  اولا.
بو دووراندان تورك طايفالارنين دامغالاريندادا اورخون خطيندن  ياز خطيندن آلنميش دامغالارا بو دوورانا گرك آييت سانيلا.
3) اوچونجي  دووران  كي اورخون  خطينين دوزلشديرن  و اينديكي حالينه لاپ بنزر دووران سايماق اولار ؛2500 ايل بوندان  قاباقا كي قزاقستانين ”ايسيك گول“ياخينليقيندا ”ايسيك“گورندان تاپيلان گوموش بير بوشقابدير كي بير تورك شاه زاده نين گوروندا بولونوب.
بو يازي 26 حرفيدن دوزليب و اورخون خطينه يازيليب .بو چاغدان سونرا بوگونه جان و يا بوچاغا آييت باشقا قالينتي هنوز الده ائدلمييب.
4)دوردونجي دووران ميلادين 5-نجي ايللريندن باشيلر“ يئني سئي“ يازيلار بو يازيله  يازيلميشلار بو  يازيلار  يئني سئي آرخنين   يانيندا  تاپليب ،بونا گورده بو آدلا آدلانديرليبلار و قيرقيز واوغوز توركلرينه عايديلمشلر.بو گون جان بو بولگده 51 متين تاپيليب:
*تالاس چايي چورسينده يازيلي داشلار
*سوچي چايي چورسينده يازيلي داشلار
بو يازيلارين حرفيلري 159دور وداها چوخ شكيلجيك وار.بو متنيلر اورخون يازيلارينا تاي انكشاف ائديلميش و چوخدا اوخوناقلي دگيللر بو دووراندان سونرا عاليملر دوزگون شكيلده توركلرين الفابته  صاحيب اولدوقلارينا اينانيب و حتي  بو دووراندان نخجوان و قزاخ شهرلرينده تاپيلان اورخون يازيلي داشلار واردي كي سانيلير هامسي بو دونمه عايتديرلر.

5)ان سون دووران 8-نجي ميلادي ايللر گوگ تورك دوولتلرينين ايكينجي  دونمينه  عاييت  ديركي  اورخون  نهرنين  ياني  باشيندا بولونوب و اورخون وتورك اسكي آلفابئتيبو آدلا آدلانديرلميشدير. اورخون آبيده لري گوك تورك ايمپراتورلوقونون آدليم ”بيلگه خان “ دونميندن قالما ”بنگو داشلار“يا“ تورك اولولاري“ نين   سوزلرينين ابدي لشديرن آبيده داشلاردير.بو داشلار هم تورك  تاريخي نين  ان ديرلي آبيده لري و زنگين ادبي شاه اثرلري گرك ساييلا. بو ابيده لر بو قدر اونملي اولماقلاري اوردان قايناقلانيركي بو ياريلار توركلرن بو گونه دك توپلي حالدده بولونان متنينلرديلر.و تورك يازي  ديلينين
ايلك ،همده چوخ يوكسك بير اورنكديرلر.گوك تورك“ بنگو داشلار“ 13عدددير .بونلارين ان  آدليملاري  باش وزير  ”تون يوكون“  و ”كول تكين“و“بيلگه خاقان“اوچون تيكيلميش اولانلاردير.ديگر 10 داشدا آدليمديلار ،فقط اونلار يالقيز اولن تورك بويوكلرينن كيملي و دويغوسونو،قيسا اولاراق وصفيلريني ،اويودلريني ويا ايشلريندن سوز وئريليب.“تون يوكون“آبيده سي كي ”تون يوكون“باش وزيرين طرفيندن 720-ميلادي ده آلتي ايل اولوموندن قابا ق يازيليبدير.
”يوللوق تكينگآبيده سي گوزل بير ذيليله و داها زنگين بيلگي ايچرك ”يوللوق تكين“طرفيندن ”كول تكين“و“بيلگه خاقان“مزارلارينا 732 و735-نجي ميلادي ايللرينده ”كول تكين“و“بيلگه خاقان“بير ايل اولوملريندن سونراياپيلميشديلار .بوداشلارين گئنيش آلاندا 48 ائن و108 اوزونلوق اولان بير دايره آراسيندا يئرلشمبيديرلر.بو داشلارين ياني باشلاريندا چوخ سايدا هيكل و شهر خارابالاري ،ئاش يوللار،سو كانالاري،قوچ وتوسباغا هيكللري ،بولونماكداديركي بير قوتسال واونملي يئر اولدوقوني گورسدير.
”كول تكين“آبيده سنين اوجاليقي 75/ 3 مترو دوغي وباتي اوزلرينين ائني32/1و22/1متردير،گوني  و گوزي اوزلرنين گئنيشليقي46 و 44 سانتي متردير .اوست-اوسته يازلميش خطلرين اوزونلوقي 235 سانتي متريدر.دوزگون و گوزل حرفلرله يوخاريدان آشاغيا دوغري يازيالان و يازيلاردا  38حرفيدن بولوشماكدادير.
اورخون آبيدهلرنين حرفلري 38دانا اولوب كي اونلاردان4سسلي و قالاني 34حرف سس سيز حرف دير.بو 34حرفيدن 8فونوم واردي كي هر سسلي حرف اينجه يا قالين اولماق اوزره ايكي سسلي فونوم اورتايا چيخاردير.گوگ تورك يازيسيندا حرفيلر بير-بيرينه بيرلشدير يلمزيدي،بلكه كلمه لر بير-بيريندن

اوست-اوسته دوشموش ايكي نقطه ايله آيريلاردي يازي ساغدان سولا؛ايسته نيلنده يوخاريدان آشاغييا يازيلاردي.اورخون آبيدهلري يوخاريدان آشاغيا و ساغدان سولا دوغرويئرلشديريلميشدير .
گوروندوگي كيمي بو تاريخ لر تكجه الده اولان و بوگونه جان بولونوب وتاپيلان كانيتلارا داياناراك آيريليب.اما دئمليك كي اورخون يازيسي توركلرين وار اولدوگي گوندن بري اونلارلا يارانيب،ياشاتيليب،و ديل و كولانيم شكلينه گوره  بيچيلم لشديرلميشدي.اييلرجه بلكه يوز ايللرتوركلر بو آلفبلاني  ديللرينه اويغونلادماق و راحتلاتماق گوره چابا صرف ائديبلر تا بو سون يازيكي قاباقجادا دئديگميز كيمي توركلرين بو گونه دك ان اويغون ودوغري دوروست الفباسي يارانسين.
اورخون الفباسنين كؤكونون اوزرينده دوشونجلر
بو آلفبانين كوكوني بولماق اوچون بو گونه جان بولي آراشديرمالار وچوخلي باخيشلار اورتاياآتيليب اما بوگونه قدر بيلگيلرين آزليقينا گوره كسين بير سونوجا وارلماييب.اوروپالي آراشديرماچيلار ايللر بوييباخيشلاريني ،سس دگرلرينه باخماياراك و تكجه بنزرليكلر له بو الفبانين كوكوني بعضي اوروپا اسكي الفبالردن بو يا شو آزيا چوخ شاشيرتجي شكيلده بنزرليكلرني گوررك تارتيشيب ويونلنديرمك ايستميشلر.اورنك اوچون كوچوك آسيادان يونان يازي سيستميله قارشلاشديرميشلار.اما سوز كونوسي كوچوك آسييا يازيتلاريله ،گوكتورك يازيلارنين آراسيندا چوخلي زامان فرقي يعني مين ايللر آرا اولماسيندا راغماً گئنه شكيل بنزرليكلروسس دگرلينديندن هيچ بير بنزرليك اولمايان و گورونومي كسين فرقلليق ،چوخلي شوبهه و باخيش آچيسينا ياراديب و بوباخي شچوخ گوجسوز و اينانديرييج و علمي داياقي اولمايان شكيلده بيراخيليب.بعضي عاليملر بو آلابنين اسكي ”رونيك“يازيلارلا قارشيلاشديريب كوكوني رونيلردن ،كوزي سيبريادا يولاريلا اوروپايا قلميش اولا بيلجگيني دوشونوبلر.
پروفسور ”خوديف“ون يازديگنا گوره ”اسكي توركالفباسيندا يازيلار مئيدانا چيخيرو بير نئچه عصير سونرا بوتون تورك مدنيتنين شاه اثري اولان اورخون آبيده لري ياراتيلير.8-نجي عصرين اساساً اوللرينه اوزل بو آبيده لر عين زماندا توپ1لومسال تورك ادبي ديلينين ياناشي اورنگيدي ”.شبهسيز اسكي تورك الفباسي بيرنئچه مين ايل دوام ائدن قاريشيق بوتونلشمه يولوكئچميشديروهيچ ده شاشيرجي دئيل كي بو الفبانين ياپيليش تاپپديقي ايلك دامغا،ايشارت وايلك حرف فورمالارينا وايلك يازيلا آدذربايجان اراضيسينده راستلانير.
”قوبستان“ندا ،“ناخچون“دا ،‌“كلبجر“ده آشكاراولونان يازيلار بيرداها گوسترير كي ان اسكي چاغلاردان بو توپراقلاردا ياشايان تورك توپلوملاري ائركن اورتا عصيرلرده قديم تورك الفباسيني كولالنيرميشلار. بيرباشقا باخيش آچيسي ”ويل تامسون“طرفيندن اورتاياآتيليب و بو الفابتين كوكوني ”آرامي“خطيندن وديليندن آلينماسي ايداسيدي.“تامسون“باخيشي آچيسيله تورك آلفاباسي كوكني دوغوردان دوغريا دگيلسه ،دولايسي اولاراك داياندقي قايناق آرامي دئيه آدلانديرلان ”سامي ”آلفابئتيندن بيربيچيمدير. يازي يوني ساغدان سولا اولماسي ،بيريانا حرفيلرين گرك بيچيمده؛گرك سس دگريندن بولونان چوخ بنزرليك كانيتلانماكدادير.

آرامي آلفباسي پارس امپيراطورلوقوندا باشلارياراك بريه قدر يايلديقي و نجور بيرائتگيسي اولدوقي بليدي.آرامي خطي ”فينيقيلر“دن آلينميش بيرخطدير كي مين ايل ميلاددان قاباق اونلاردان اورنيب و هر يئره گئتديكلرينده يايماقالا چابا گوسترميشلر حتي بوخطين ايزلرين ساساني يدوورانيندا كورنوب.بونلارين آرايندا ان ياخشي تاندقيميزآلفابيت ”پهلوي“دي .پهلوي الفباسيندا ليكي قولا آيرماق اولار كي بيرسي ”اشكاني“وديگري ”ساساني“پهلويسيديلر كي اونجكي اشكانيلر زمانيندا و گوزي بولگلرينده ايشلنرميش و او بيريسي يعني ساساني پهلويسي كي ”پارسك“ده آدلانارميش.بو يازييتلارين ان ياخين و اورخون خطينه بنزر اشكاني پهلويسي خطييدي كي بو خطيدن سونرالار ”سغدي“خطيده دوزلميش.ان يوغون آراشديرمالار بوراياجان فنلانديلي ”دونر“آدلي بيربيليم آدامينين طرفيندن ياپيلميشدير.بو بيليم آدامي چوخلي بنزرليكلر اشكاني سيكه لرينده ايشلنيلميش خطيده و اورخون خطييله گوسترميش.بو آراشديرمالاردان سونرا چوخلي بيليم آدامي و آراشديرماچي چين توركستانيندا ودوغي چين سينيرلاريندا و دوغي ايران دايازيلميش سندلر ال تاپميشلاركي سغدي يازيلاري آدلانيرلارو بيرنيجي ميلادي ايللريندن قالماكداديرلار.
گوروندوگي كيمي ان اويغون وبيليمه ياخين اولان باخيش سون باخيشدير كي اشكانيلرله توركلر آراسيندا ايليشگيسين سيكجا گورسدير.بوآراشديرما لار گورسديركي اورخون وتورك الفابتي بير نئجه مين ايليك تاريخه و كئچميشه صاحيبدير واولا بيلمز بيردن –بيره بير الفبادان يارانيب وهيچ  بير دگيشيكليكله ياپيلماياراك كوولانيم حالينه گلميش اولسون.
تورك قوملاري چوخ بير گئنيش اولكده ياشاديكلارينا گوره فرقيلي و  چئشيتلي لهجه لرده دانيشديكلارينا گوره ،ياراتيكلاري الفبالاري بير چوخ حرف آرتيريب واويغون الفبا ايجاد ائدميشلر.

اورنك اوچون اوخ اولاراق اوخون حرفي(q) ياي اولاراق اوخونان يايا (y) س اولاراق اوخونان سونگوي (s) ت اولاراق اوخونان حرف تاغ ياهمان داغ (t)و ائواولاراق اوخونان حرف ائوبنزريدي.(i)  بوردا بو سونوجا وارماق اولاركي اورخون يازيتلارنين دوغوشي و بو حاله گلمسي چوخلي ايللر سوروب.“بارتولد ”دون دئديگي كيمي بو الفبا بوگونه دك توركلرين ان دوغري و دوزگون وايشلرينه گلجك الفايميش كي توركلر ايشلديرميشلر .
دئمك اولار سومئر بابالارميزدان ميسمار(ميخي) خطيندن تا اوورارتو دوولتلرينه قدر يارزيتالريندا و اونلاردان اشكانيلره قدر پهلوي اشكاني خطينه جان بيرعمور صاحيب اولموش تابو اورخون خطي اورتايا چيخسين.آد آپاردقميز آلينان قوملارين خطيلريندن ،دوزلميش اورخون يازيتلاري هاميسي بير تورك قوميديلر .پس بو سونوجا وارماك اولار كي اورخون خطي شكيلجيك و ميخطي خطيلريندن يارانيب و ايللر كئچديكدن سونرا بو حاله گليب دوشموش.
پس بوسوزي آلين آچيكليقلادئمك اولور كي توركلرين هيچ بير چاغدا و هيچ بير دونمده يازسيز و الفباسيز قالماميشلار و بيلگيله و يازيلا ياشايبلار.
گوك تورك خاقانليقلاريندان سونرا اورخون يازيسي ديگر يئني قورولان تورك دوولتلرينين يازيسي اولاراك كولانيلميش. ”سابارلار“و“خزرلر“و“آوارلار“كيمي گوك توركلردن سونرا يئني قورولان دولتلر بيرآلاندا و باتيه كوچ ائديكلرينه گوره ديشيك و تازا الفابئتله تانيش اولمالارينا گوره اورخون يازيسي و الفباسي ندا يئنيده ديشيملر ياپيب ،تازا اولكلرده اورنك بودايي و مانوي يا مسيحي دينلرينه كئچديكلرينه گوره اورخون خطيني بيراخيب يادا ديشديرميشلر .
اويغورلار اورتايا چيخديكلاريندا اورخون الفباسي بير قيسا زمان ايشه گليب سونرا ماني دينينين ائتگيسي آلتيندا سغدي  الفباسينا كئچيليب. اويغورلار آلديقلاري سغدي الفاسيني دا ديللرينه اويغونلاشديريب سونرا ايسلام دينينه كئچنه قدر بو يازيدان يارارلانميشلار .ايسلام دينيني قبول ائديكدن سونرا عرب خطيله يازماقا باشلاييبلار كي اينديه جان بو خطيله تورك ديلي يازليب اوخونور.

قايناقلار:
اورخون و سئني سئي كيتابه لري – ويل  تامسون –تورك ديل كورومي آنكارا

علي برازنده  تورك

یوروم یازینگ